ΜΕΡΟΣ 2ο) Σε συνέχεια του προηγούμενου άρθρου «Αυτονομία Πολιτών – Πάθος για τα Κοινά στον Καστοριάδη, αντιμέτωπα με το Έγκλημα των Τεμπών», το παρόν αναφέρεται στη σχέση βασικών απόψεων του ηθικού φιλοσόφου Κάντ (Αυτονομία – Ετερονομία) και του πολιτικού φιλοσόφου Ρουσσώ (Αντιπροσώπευση – Άμεση Δημοκρατία) με τα σύγχρονα προβλήματα στην ελληνική κοινοβουλευτική δημοκρατία, αλλά και διεθνώς.
1. Ο Ιμμάνουελ Καντ (1724 – 1804) όρισε την προσωπική αυτονομία ως το ηθικό δικαίωμα ή την ικανότητα κάποιου, να σκέφτεται και να παίρνει αποφάσεις για τον εαυτό του, διατηρώντας κάποιο βαθμό ελέγχου ή εξουσίας στα γεγονότα της καθημερινής ζωής του, ενώ εμπεριέχει την ορθολογική αυτονομία, που σημαίνει ότι κάποιος έχει μεν κίνητρο να κυβερνά ο ίδιος τη ζωή του ορθολογικά, λαμβάνοντας όμως υπόψιν ότι απαιτούνται συνεργατικές ορθολογικές αλληλεπιδράσεις για ανάπτυξη και άσκηση της ικανότητας να ζούμε σε έναν κόσμο μαζί με άλλους. Αυτή η προσωπική αυτονομία αφορά άτομα με ικανότητα υπακοής σε κατηγορηματική ηθική επιταγή, ανεξάρτητα από προσωπική επιθυμία ή ενδιαφέρον, από φυσική επιθυμία ή συμφέρον. Η ετερονομία, το αντίθετό της, αφορά άτομα με προσωπικά κίνητρα. Ο Καντ εφάρμοσε την έννοια της αυτονομίας για να ορίσει επίσης την έννοια της προσωπικότητας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Η αυτονομία και ο ορθολογισμός θεωρούνται από τον Καντ ως τα δύο κριτήρια για μια ζωή με νόημα, ότι οι ανθρώπινες πράξεις είναι ηθικά αξιέπαινες ή άξιες μομφής λόγω της αυτονομίας μας. Αντίστοιχα, η θεσμική αυτονομία στον Καντ προϋποθέτει νομοθέτηση συνθηκών αυτοδιαχείρισης και αυτοδιοίκησης.
2. Ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ (1712 – 1778) είναι ο πρώτος που ανέδειξε την άμεση δημοκρατία στους χρόνους του Διαφωτισμού θεωρώντας την αντιπροσώπευση ως φεουδαρχικό θεσμό. Στο «Κοινωνικό Συμβόλαιο» (1762) αναλύει γιατί το κοινοβουλευτικό πολίτευμα -που στηρίζεται στην αντιπροσώπευση- δεν είναι δημοκρατία, σύμφωνα με το πρότυπο που ήταν γνωστό από την Αθήνα του 5ου και του 4ου π.Χ., τονίζοντας το πολιτικό νόημα της ελευθερίας, ως άμεσης συμμετοχής όλων των πολιτών στην εξουσία, όπως υπήρχε στην αθηναϊκή δημοκρατία και διατυπώθηκε με μοναδικό τρόπο από τον Αριστοτέλη. Για τον Ρουσσώ, η ελευθερία είναι σύμφυτη στον άνθρωπο. Ο άνθρωπος γεννήθηκε για να είναι ελεύθερος και όποιος απαρνείται την ελευθερία του είναι σαν να απαρνείται την ίδια του τη φύση. Ως εκ τούτου οι όροι του κοινωνικού συμβολαίου είναι ίσοι για όλους. Οι ιδέες που κυριαρχούν είναι εκείνες της ισονομίας και της ελευθερίας, πρέπει να διασφαλίζει ταυτοχρόνως την ατομική ελευθερία και το σεβασμό των κοινών κανόνων. Μόνο τότε, ο καθένας θα είναι πραγματικά σε θέση να προσφέρει τον εαυτό του σε όλους. Χωρίς να χάνει την φυσική του ελευθερία. Γιατί αυτή είναι αδιαπραγμάτευτη, δεν υπόκειται σε νομικούς κανόνες, συμβόλαια και κοινωνικές συμβάσεις.
Κατά τον Ρουσσώ «από τη στιγμή που κάποιος λαός αποκτήσει αντιπροσώπους δεν είναι πλέον ελεύθερος, ούτε υπάρχει», αφού «είναι ελεύθερος μόνο κατά τη διάρκεια εκλογής των μελών του κοινοβουλίου, ενώ μόλις εκλεγούν είναι δούλος, δεν είναι τίποτα». Δηλαδή από τη στιγμή που αναθέτουμε την εξουσία στους άλλους, στους αντιπροσώπους, αλλοτριωνόμαστε και δεν είμαστε πλέον ελεύθεροι, αλλά δούλοι των αντιπροσώπων. Στο «Κοινωνικό συμβόλαιο» η άμεση δημοκρατία στηρίζεται στη λαϊκή κυριαρχία, η οποία δεν γίνεται να αντιπροσωπευθεί, διότι συνίσταται ουσιαστικά στη γενική βούληση και αυτή δεν αντιπροσωπεύεται με κανέναν τρόπο. «Επειδή ο νόμος είναι η διακήρυξη της γενικής βούλησης, είναι σαφές ότι στην άσκηση της νομοθετικής εξουσίας ο λαός δεν μπορεί να αντιπροσωπεύεται», άρα «κάθε νόμος τον οποίο δεν έχει επικυρώσει ο λαός ως πρόσωπο είναι άκυρος, δεν είναι νόμος». Εδώ βρίσκεται η ειδοποιός διαφορά της δημοκρατίας: οι νόμοι θεσπίζονται από τον λαό, πράγμα που δεν ισχύει για τις άλλες νόμιμες πολιτείες. Στην λαϊκή κυριαρχία του Ρουσσώ, δημοκρατία λοιπόν δεν είναι η αντιπροσώπευση, τα κόμματα και η γραφειοκρατία, αλλά η άμεση συμμετοχή των ατόμων στην άσκηση της εξουσίας, στη λήψη των αποφάσεων και στη θέσπιση των νόμων, με βάση τη «συνέλευση του λαού» και τη «διαβούλευση». Συνεπώς, η άμεση δημοκρατία είναι συμμετοχική και διαβουλευτική.
3. Αλήθεια πόσο επίκαιρες είναι στις μέρες μας οι απόψεις του σύγχρονου Έλληνα φιλοσόφου της αυτονομίας και των δύο προγενέστερων -Γερμανού και Γάλλου- φιλοσόφων του διαφωτισμού! Σήμερα, οι προβληματισμοί τους επί των κοινοβουλευτικών δημοκρατιών, ως συνταγματικών αντιπροσωπευτικών συστημάτων διακυβέρνησης, επιβεβαιώνονται στερώντας του πολίτες από την ελευθερία – την ισότητα και τη δικαιοσύνη! Ιδιαίτερα στις φάσεις της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, διαψεύστηκαν οι ψευδαισθήσεις για γνήσια αντιπροσώπευση λαϊκών συμφερόντων, ισονομία και κράτος δικαίου, ανθρώπινα και πολιτικά δικαιώματα, διεθνές δίκαιο και ειρήνη, αλλά και (πρόσφατα) για ήπια και βιώσιμη ανάπτυξη, αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης και πλανητικής υπερθέρμανσης κλπ.
Συγκρίνετε λοιπόν με τη σημερινή εφιαλτική πραγματικότητα στην Ελλάδα, όπου -μεταξύ άλλων-:
Η δημοκρατία έχει υποκατασταθεί από εταιρειοκρατία (καρτελοκρατία) και (οικογενειακή) ολιγαρχία, το Σύνταγμα και οι Νόμοι παραβιάζονται / παρακάμπτονται / παρερμηνεύονται ασύδοτα και κυνικά από την Κυβέρνηση με στήριξη συνταγματολόγων του ΠαΣοΚ στη Βουλή (π.χ. στο έγκλημα των Τεμπών: Άρθρο 86 και interna corporis, υπερίσχυση 3-ετούς παραγραφής νόμου έναντι 20-ετούς του Συντάγματος). Η Κυβέρνηση ορίζει τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας και την ηγεσία της Δικαιοσύνης, η εκτελεστική εξουσία εξουσιάζει την νομοθετική και τη δικαστική και ελέγχει την ενημέρωση (4η εξουσία), το Κράτος Δικαίου εκφυλίζεται από κυκλώματα διαφθοράς – διαπλοκής – παραοικονομίας – αστυνομοκρατίας – παρακράτους, αλλά και από «θεσμούς» ασυλίας – ατιμωρησίας υπουργών – βουλευτών – τραπεζιτών
Η αντιπολίτευση, ιδιαίτερα η συστημική, έχει εν πολλοίς απωλέσει την πολιτική αυτονομία της ηγεσίας και των στελεχών της, είτε λόγω κυβερνητικών εκβιασμών (predator) είτε λόγω ιδιοτέλειας για διατήρηση κρατικής χρηματοδότησης – προνομίων και βιοπορισμού βουλευτών και των υπαλλήλων τους, σταδιακά εισπράττοντας κατάρρευση της λαϊκής υποστήριξης. Προσποιούνται ότι αντιπολιτεύονται, δίνοντας δεκανίκια και διευκολύνοντας το damage control στην απονομιμοποιημένη κυβέρνηση Μητσοτάκη, προκειμένου να αποφύγουν όλοι μαζί τις πρόωρες εκλογές και τις συνέπειές τους (βλ. δημοσκοπήσεις).
Η καθημερινότητα των πολιτών χαρακτηρίζεται από πολύπλευρη ανασφάλεια: κοινωνική – οικονομική (εισόδημα – φορολογία, ενοίκια – κοινόχρηστα, τρόφιμα – φάρμακα – ενέργεια, υγεία, παιδεία …), πολιτική – οργανωτική (περιορισμός δικαιωμάτων λόγου και έκφρασης, ελευθεριών συνδικαλισμού – απεργίας – συγκεντρώσεων, ασφάλειας και αστυνόμευσης), θεσμική (κατάλυση ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης και των ανεξάρτητων αρχών). Ανασφάλεια μεθοδικά σχεδιασμένη από νεοφιλελεύθερες πολιτικές (σχέδιο Πισσαρίδη), που οδηγούν σε εξαθλίωση της λαϊκής πλειοψηφίας και σε πλουτισμό της οικογενειακής ολιγαρχίας – των διαπλεκόμενων καρτέλ και των «ημέτερων» στελεχών τους σε κόμματα – επιχειρήσεις και ΜΜΕ. Η ανασφάλεια, σε συνδυασμό με την οργανωμένη παραπληροφόρηση – στέρηση ενημέρωσης, στοχεύουν επίσης σε παρεμπόδιση ατομικής και κοινωνικής αυτονομίας και αντιδράσεων των πολιτών.
Τα εθνικά θέματα και τα κυριαρχικά δικαιώματα της χώρας κινδυνεύουν από κυβερνητική ενδοτικότητα, έλλειψη διαφάνειας και διακομματικής συναίνεσης, από δουλοπρέπεια και επιδίωξη συναλλαγής με τα υπερατλαντικά και ευρωπαϊκά συμφέροντα, αλλά και με τον άσπονδο «σύμμαχο» εξ ανατολών. Έχει εγκαταλειφθεί η πάγια πολυδιάστατη εξωτερική πολιτική διεθνών συνεργασιών, οι παραδοσιακά καλές σχέσεις με άλλες «μεγάλες δυνάμεις» πέραν των ΗΠΑ, η ενεργή ουδετερότητα σε τοπικές συρράξεις που άφηνε περιθώρια διπλωματικής διαμεσολάβησης, απομονώνοντας τη χώρα μας από παραδοσιακούς φίλους και πιθανούς συμμάχους. Εγκαταλείφθηκε η ενίσχυση της εγχώριας αμυντικής – κατασκευαστικής βιομηχανίας, καθώς και η μεταφορά τεχνογνωσίας μέσω αντισταθμιστικών οφελών από μεγάλες αγορές αμυντικού εξοπλισμού (φρεγάτες, αεροσκάφη, υποβρύχια, κορβέτες, drones κλπ.). Παρά τη διατήρηση του Casus Belli και την όξυνση του αναθεωρητισμού και των παραβιάσεων σε εναέριο – θαλάσσιο χώρο και σε ΑΟΖ από το τουρκικό αυταρχικό καθεστώς, -με πρόσχημα υποχωρητικότητας πολεμική ενίσχυση της Ουκρανίας- η Κυβέρνηση Μητσοτάκη μετέφερε εκεί την αμυντική θωράκιση των νησιών του Αιγαίου, ενώ δήλωσε ότι «είμαστε σε πόλεμο με τη Ρωσία»! Αδιανόητος και επικίνδυνος παραλογισμός.
4. Στο προηγούμενο άρθρο διατυπώναμε ερωτήματα που αναμένουν απάντηση. Σήμερα τα συμπληρώνουμε με τα εξής:
Αντιμετωπίζονται οι αλλοιώσεις και ο εκφυλισμός των αντιπροσωπευτικών – κοινοβουλευτικών θεσμών, του Κράτους Δικαίου, των δικαιωμάτων και της ελευθερίας των πολιτών, καθώς και η κατάλυση της ανεξαρτησίας νομοθετικής και δικαστικής εξουσίας, των ανεξάρτητων αρχών και της ενημέρωσης;
Αποκαθίσταται η πολυδιάστατη εξωτερική πολιτική, η διεθνής θέση και η αμυντική θωράκιση της χώρας;
Οι απαντήσεις θα επιχειρηθούν συνολικά στο 3ο μέρος της τριλογίας.
Κώστας Α. Μαρκάκης
